του Δημήτρη Κωστόπουλου, Καθηγητή Πετρολογίας ΕΚΠΑ
Το ξεκίνημα
Πριν περίπου 170 χρόνια, το 1845, ο Γερμανός γεωλόγος Χάουζμαν ανακάλυψε στη Σύρο ένα ορυκτό με ένα εντυπωσιακό μπλε χρώμα που το ονόμασε γλαυκοφανή (από το γλαυκός + φαίνεσθαι, δηλαδή φαίνεται κυανούς). Από τότε, οι σχιστές πέτρες του νησιού που περιείχαν γλαυκοφανή, πήραν το όνομα κυανοσχιστόλιθοι. Μαζί με τους κυανοσχιστόλιθους συναντώνται και κάποια άλλα πετρώματα με ορυκτά σε βαθυκόκκινα (γρανάτης) και σμαραγδοπράσινα (ομφακίτης) χρώματα, που ονομάσθηκαν εκλογίτες λόγω της διαλεχτής, εκλεκτής ομορφιάς τους. Τόσο οι κυανοσχιστόλιθοι όσο και οι εκλογίτες δημιουργήθηκαν καταμεσής ενός ωκεανού πριν 80 εκατομμύρια χρόνια, ωστόσο δεν είχαν την όψη που έχουν σήμερα. Αυτήν την ιδιαίτερη ομορφιά σε χρώματα και ορυκτά την απέκτησαν αφού ταξίδεψαν πρώτα για 100 χιλιόμετρα βαθιά μέσα στη γη, ‘μεταμορφώθηκαν’ από τις μεγάλες θερμοκρασίες και πιέσεις που επικρατούσαν εκεί και στη συνέχεια αναδύθηκαν στην επιφάνεια.
Η «αρχόντισσα» της παγκόσμιας γεωλογίας
Στις μέρες μας η Σύρος θεωρείται η πιο αντιπροσωπευτική τοποθεσία κυανοσχιστόλιθων και εκλογιτών στον κόσμο. Ολόκληρο το νησί είναι ένα γεωλογικό μουσείο, που όμοιό του δύσκολα βρίσκεται. Κάθε χρόνο, πανεπιστήμια από κάθε γωνιά της γης οργανώνουν γεωλογικές εκπαιδευτικές εκδρομές στη Σύρο, ενώ τα αποτελέσματα των μελετών τους δημοσιεύονται σε σπουδαία διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Η Σύρος αποτελεί μια παγκόσμια γεωλογική κληρονομιά, που όλοι μας πρέπει να διατηρήσουμε και να αναδείξουμε. Αυτό μπορούμε να το κάνουμε καλύτερα, αν καταλάβουμε τη σημασία που έχει για μας, γνωρίζοντας το πού και πώς δημιουργήθηκε και το ταξίδι που έκανε στο χώρο και το χρόνο.
Γεωλογική δομή της Σύρου
Η Σύρος, όπως την ξέρουμε σήμερα, υπάρχει μόνο τα τελευταία δέκα εκατομμύρια χρόνια. Στην πραγματικότητα είναι ένα παζλ, που τα κομμάτια του δημιουργήθηκαν σε διαφορετικά μέρη, πολύ μακρινά μεταξύ τους, και σε διαφορετικούς χρόνους, επίσης πολύ μακρινούς μεταξύ τους. Το καθένα από τα κομμάτια αυτά είχε τη δική του μοναδική γεωλογική ιστορία και το δικό του ιδιαίτερο ταξίδι, πριν, μέσα από συγκυρίες της γεωλογικής εξέλιξης του πλανήτη, συναντηθούν και συναρμολογηθούν τελικά μεταξύ τους. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.
Το παζλ της Σύρου έχει συντεθεί από πετρώματα που συναντάμε σήμερα, τόσο στις ηπείρους όσο και στους ωκεανούς της Γης. Τα ηπειρωτικά πετρώματα περιλαμβάνουν ένα υπόβαθρο από (σχιστοποιημένους) γρανίτες, που εμφανίζονται στο νότιο τμήμα του νησιού (Κόμητο, Μέγας Γιαλός, Βάρη), καλυμμένο από ασβεστολιθικά και αργιλικά ιζήματα (πλέον μάρμαρα και αργιλικοί σχιστόλιθοι), που επικρατούν σχεδόν σε όλο το υπόλοιπο νησί. Τα πετρώματα αυτά δημιουργήθηκαν στην άκρη μιας ηπείρου μέσα σε ένα χρονικό διάστημα 100 εκατομμυρίων ετών! Τα πετρώματα του ωκεάνιου φλοιού, δηλαδή λάβες που είχαν χυθεί στον πυθμένα κάποιου αρχαίου ωκεανού αλλά και μάγματα που έπηξαν μέσα σε θαλάμους κρυμμένους κάτω από τον πυθμένα (πλέον κυανοσχιστόλιθοι και εκλογίτες), δεν είναι παρά ένα μικρό ποσοστό των πετρωμάτων που υπάρχουν στο νησί (Φοίνικας, αεροδρόμιο, Κίνι, Κάμπος). Αν γυρίζαμε πίσω στο χρόνο θα βλέπαμε, σε μια σχηματική τομή του ωκεάνιου φλοιού, το αεροδρόμιο και τον Φοίνικα να βρίσκονται στον πυθμένα του ωκεανού, το Κίνι 1-2 χιλιόμετρα πιο βαθιά και την Απάνω Μεριά ακόμα βαθύτερα 2-3 χιλιόμετρα.
Στο γεωλογικό χάρτη της Σύρου που βλέπουμε πιο κάτω, τα ωκεάνια πετρώματα απεικονίζονται σε αποχρώσεις του πράσινου, τα μάρμαρα σε αποχρώσεις του γκρι, οι σχιστόλιθοι σε αποχρώσεις του μπλε και του κίτρινου, ενώ οι γρανίτες απεικονίζονται με ροζ-μωβ χρώματα.
Αν κόβαμε τη Σύρο κάθετα σε φέτες ακολουθώντας τις γραμμές Α‑Α’, B‑B’ και C‑C’ στο χάρτη, τότε στις τομές αυτές θα βλέπαμε ότι γενικά, σε όλο το νησί, τα πετρώματα βυθίζονται προς το βορρά. Τα κατώτερα πετρώματα είναι οι γρανίτες που σκεπάζονται από τα μάρμαρα και τους αργιλικούς σχιστόλιθους. Στα ανώτερα τμήματα εμφανίζονται τα πετρώματα του ωκεάνιου φλοιού. Λόγω της κλίσης των πετρωμάτων, οι γρανίτες εμφανίζονται μόνο στο νότιο τμήμα του νησιού.
Ταξίδι στο χωροχρόνο
Τριακόσια είκοσι εκατομμύρια χρόνια πριν. Αρχές της ανώτερης Λιθανθρακοφόρου Περιόδου. Όπως φαίνεται στην εικόνα που ακολουθεί, η στεριά στη Γη αποτελείται από δύο μεγάλες ηπείρους, τη Γκοντβάνα στα νότια και τη Λαυρωσία στα βόρεια, που χωρίζονται από έναν ωκεανό που λέγεται Παλαιοτηθύς. Ο ωκεανός αυτός βουλιάζει βόρεια κάτω από τη Λαυρωσία, όπως ακριβώς βουλιάζει σήμερα ο Ειρηνικός ωκεανός κάτω από τη Νότια Αμερική. Στο νότιο άκρο της Λαυρωσίας αρχίζουν να δημιουργούνται γρανίτες, όπως αυτοί που εμφανίζονται στο νοτιοδυτικό τμήμα της Σύρου, γύρω από το Κόμητο (καφέ αστεράκι στην εικόνα). Πάνω από αυτούς τους γρανίτες άρχισαν σιγά-σιγά να αποτίθενται ιζήματα, όπως ασβεστόλιθοι και άργιλοι. Η θάλασσα που υπήρχε μεταξύ Λαυρωσίας και Νότιας Αμερικής αρχίζει να κλείνει.
Τότε βρισκόμασταν σε 23° νότιο γεωγραφικό πλάτος, στον Τροπικό του Αιγόκερω, όπου βρίσκεται σήμερα δηλαδή η Βραζιλία ή η Ναμίμπια, ενώ η νότια Ινδία βρισκόταν στο Νότιο Πόλο. Μετά πάροδο 40 εκατομμυρίων ετών, οι ήπειροι είναι όλες ενωμένες σε μία μεγάλη στεριά που λέγεται Παγγαία. Ο Ατλαντικός Ωκεανός δεν έχει γεννηθεί ακόμα, ούτε ο ωκεανός του παζλ της Σύρου. Η Ινδία είναι ακόμα κολλημένη με τη Νότια Αφρική και την Ανταρκτική και είναι σκεπασμένη με πάγους.
Περνούν άλλα πενήντα εκατομμύρια χρόνια. Βρισκόμαστε στα 230 εκατομμύρια χρόνια πριν, στη γεωλογική περίοδο που είναι γνωστή ως Λαδίνιο. Ο τεράστιος ωκεανός της Παλαιοτηθύος που υπήρχε νότια από το Κόμητο έχει περιορισθεί σε μια μικρή θάλασσα, ενώ έχουν ανοίξει καινούργιες θαλάσσιες δίοδοι καθώς σχίζονται τα περιθώρια της Παγγαίας τόσο προς βορρά όσο και προς νότο. Η νότια και δυτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Ήπειρος) και η οροσειρά του Ταύρου στην Τουρκία που κάποτε αποτελούσαν το περιθώριο της βορειοανατολικής Αφρικής αρχίζουν να αποκολλώνται και να ταξιδεύουν προς βορρά, καθώς ανοίγει ο ωκεανός της Νεοτηθύος. Το περιθώριο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που περιείχε την περιοχή του Κόμητου έχει αποκολληθεί και αυτό καθώς ανοίγουν δύο άλλοι μικροί ωκεανοί, ο Μαλιακός και ο Μελιάτα. Το ηπειρωτικό τέμαχος που περιείχε τη νοτιοδυτική Σύρο αρχίζει να σχίζεται και αυτό και να δημιουργείται η νοτιοανατολική Σύρος – ο γρανίτης της Βάρης (ροζ αστεράκι στο χάρτη). Βρισκόμαστε πλέον 15° ή αλλιώς 1700 χιλιόμετρα βόρεια του Ισημερινού. Έχουν περάσει 90 εκατομμύρια χρόνια από τότε που πρωτοδημιουργήθηκε η νοτιοδυτική Σύρος, η οποία έχει ήδη κάνει ένα ταξίδι 4300 χιλιομέτρων!
Θα χρειασθεί να περάσουν άλλα 10 εκατομμύρια χρόνια για να κλείσει πλήρως, στον ελληνικό χώρο, ο ωκεανός της Παλαιοτηθύος και να αρχίσει να ανοίγει ο ωκεανός της Πίνδου, μέσα στον οποίο θα γεννηθούν τα ωκεάνια πετρώματα της Σύρου(πράσινο αστεράκι στον χάρτη). Την ίδια ακριβώς χρονική περίοδο, αρχίζει να ανοίγει και ο σημερινός Ατλαντικός Ωκεανός. Για να δημιουργηθούν όμως τα ωκεάνια πετρώματα που βλέπουμε στο νησί σήμερα, πρέπει να παρέλθουν άλλα 140-150 εκατομμύρια χρόνια και να φθάσουμε στην περίφημη Κρητιδική περίοδο, τότε που οι μεγάλοι δεινόσαυροι κυριαρχούσαν στη Γη. Βρισκόμαστε 80-70 εκατομμύρια χρόνια πριν.
Αν κόβαμε τη Γη κάθετα, κατά μήκος της πορτοκαλί γραμμής που φαίνεται στον προηγούμενο χάρτη, θα βλέπαμε την ελληνική λιθοσφαιρική πλάκα που κουβαλάει στην πλάτη της τον ωκεανό της Πίνδου και τη νότια Σύρο, να συγκρούεται με τη νοτιοευρωπαϊκή ηπειρωτική πλάκα και να βυθίζεται κάτω από αυτή, εκεί που βρίσκεται η Ροδόπη. Τα κομμάτια του παζλ της Σύρου είναι πλέον αρκετά κοντά το ένα στο άλλο, αλλά όχι μαζί ακόμα. Βρισκόμαστε στο τέλος του Μεσοζωικού αιώνα και στην αυγή του Καινοζωικού, 65 εκατομμύρια χρόνια πριν.
Μετά 5 εκατομμύρια χρόνια, ο ωκεανός της Πίνδου και το ηπειρωτικό περιθώριο που έφερε το Κόμητο και τη Βάρη φθάνουν στο σημείο σύγκρουσης των δύο πλακών και αρχίζουν, με τη σειρά τους, να καταδύονται στο εσωτερικό της Γης φθάνοντας σε ένα βάθος 100 χιλιομέτρων περίπου 52 εκατομμύρια χρόνια πριν. Είναι τότε που, για πρώτη φορά, τα κομμάτια του παζλ της Σύρου συναρμολογούνται μεταξύ τους. Μετά πάροδο 7 εκατομμυρίων ετών, η ενιαία πλέον Σύρος αρχίζει το ταξίδι της επιστροφής προς την επιφάνεια της Γης, 45 εκατομμύρια χρόνια πριν.
Πρέπει όμως να περάσουν άλλα 30 εκατομμύρια χρόνια πριν η Σύρος αρχίσει να πλησιάζει την επιφάνεια της Γης.
Βρισκόμαστε δέκα εκατομμύρια χρόνια πριν, προς τα τέλη της λεγόμενης Μειοκαίνου περιόδου. Η ‘αρχόντισσα των Κυκλάδων’ βρίσκεται στην επιφάνεια της Γης σχεδόν με τη μορφή που την ξέρουμε σήμερα. Δεν αποτελούσε πάντοτε όμως νησί. Από τότε θα υποστεί αρκετές φορές την προέλαση αλλά και την υποχώρηση της θάλασσας, ανοδικές και καθοδικές κινήσεις του φλοιού και θα βρίσκεται μόνιμα στο έλεος του καιρού, της αποσάθρωσης και της διάβρωσης. Το τελικό αποτέλεσμα των γεωλογικών εξελίξεων που διήρκεσαν 230 εκατομμύρια χρόνια το έχουμε στα χέρια μας. Ας το διαφυλάξουμε και ας το επιδείξουμε!
