Για τη χλωρίδα και τη βλάστηση της Σύρας

του Γιώργου Π. Σαρλή

 

Χλωρίδα

1. Η χλωρίδα της Σύρας συνίσταται σε 580 είδη, 60 υποείδη, 1 ποικιλία και 1 µορφή, δηλ. συνολικά σε 642 ταξινοµικές µονάδες (taxa), που ανήκουν σε 340 γένη και 81 οικογένειες. Από προγενέστερες έρευνες (Κ.Η. Rechinger) ήταν γνωστά για τη χλωρίδα της Σύρας 648 taxa (590 είδη και 58 υποείδη), από τα οποία δεν ανευρέθηκαν 138, που ανήκουν σε 37 οικογένειες, ενώ 5 χαρακτηρίζονται σαν καλλωπιστικά είδη.
2. Η χλωρίδα του νησιού δεν παρουσιάζει έντονο πολυµορφισµό, και ως εκ τούτου δεν περιλαµβάνει ενδηµικά είδη µε τη στενή έννοια (στενότοπα), γεγονός που αποδίδεται στην έλλειψη υψηλών βουνών και στο µικρό βαθµό αποµόνωσης της Σύρας. Μνηµονεύονται όµως για το νησί από τους Κ.Η. Rechinger, Ζερλέντη και Διαπούλη περί τα 20 ενδηµικά είδη µε την ευρεία έννοια (ευρύτοπα), από τα οποία ανευρέθησαν τα Orobanche amethystea Thuill. ssp. amethystea, Orobanche fuliginosa Reuter ex. Jordan, Chenopodium ficifolium Sm., Suaeda splendens (Pourret) Gren. & Cordon (αρµύρα, αρµυρίκι), Centaurea eriopoda Rech. fill. και Fritillaria ehrhardii Boiss. & Orph.
3. Οι πιο πολυπληθείς οικογένειες είναι η Fabaceae µε 70 είδη και 4 υποείδη (σύνολο 74 taxa), η Poaceae µε 57 είδη και 6 υποείδη (σύνολο 63 taxa), η Asteraceae µε 41 είδη και 7 υποείδη (σύνολο 48 taxa) και η Cichoriaceae µε 30 είδη και 2 υποείδη (σύνολο 32 taxa). Ακόµα από το σύνολο των ειδών της χλωρίδας της Σύρας 132 (20,56 %) χαρακτηρίζονται ως αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά, 1 (0,16%) ως καθαρά αρωµατικό, 65 (10,12%) ως καθαρά φαρµακευτικά, 75 (11,68%) ως τοξικά, 8 (1,25%) ως αρτυµατικά και 148 (23,05%) ως µελισσοκοµικά. Ο µεγάλος αριθµός των ειδών των ψυχανθών (Fabaceae), των αγρωστωδών (Poaceae) και των µελισσοκοµικών φυτών εξηγεί την ανεπτυγµένη κτηνοτροφία και µελισσοκοµία του νησιού.
4. Η χωρολογική ανάλυση των χλωριδικών στοιχείων κατέδειξε ότι τα µεσογειακής προέλευσης είδη πλεονεκτούν καταφανώς σε αριθµό και ποσοστό συµµετοχής στη χλωρίδα του νησιού (76,79%). Ακόµα στη σηµερινή χλωρίδα της Σύρας συµµετέχει ικανός αριθµός ειδών, κυρίως ανθρωποχώρων, που εισήλθαν σε νεότερες εποχές.
5. Το βιοφάσµα της Σύρας κατά Raunkiaer δείχνει να υπερέχουν τα θερόφυτα µε ποσοστό συµµετοχής 51,41 %, γεγονός που επιβεβαιώνει την ένταξη της χλωρίδας του νησιού µέσα στα όρια του µεσογειακού κλίµατος. Από την ανάλυση εξάλλου των επιµέρους οικολογικών µορφών προέκυψε ότι τα είδη της χλωρίδας της Σύρας συνίστανται σε 334 (52,02%) µονοετή, 29 (4,25%) διετή, 223 (34,74%) πολυετή, 50 (7,79%) θαµνώδη και 6 (0,93%) δενδρώδη.

Βλάστηση

Η βλάστηση της Σύρας, από φυτοκοινωνιολογική άποψη, διακρίνεται στις διαπλάσεις παράκτιας βλάστησης, αείφυλλης σκληρόφυλλης βλάστησης, φρυγάνων και ζιζανίων.

1. Η παράκτια βλάστηση, ανάλογα µε τις τοπικές οικολογικές συνθήκες, διακρίνεται στην αµµόφιλη βλάστηση, στην αλίφιλη βλάστηση και στη βλάστηση των βραχωδών ακτών. Οι 2 πρώτοι τύποι βλάστησης, λόγω ανθρωπογενών επιδράσεων, έχουν έντονα υποβαθµιστεί, µε αποτέλεσµα να απαντούν σ’ αυτούς φυτικά είδη, που δεν παρέχουν εικόνα καλά διαµορφωµένων αµµόφιλων και αλίφιλων φυτοκοινωνιών. Η βλάστηση των βραχωδών ακτών, από τη σύνθεση και την οικολογία των ειδών που τη συγκροτούν, υπάγεται στην ένωση Crithmo-Limonion Molinier 34 (C: Crithmo-Limonietea Br.-Bl. 47, Ο: Crithmo-Limonietalia Molinier 34).
2. Η σκληρόφυλλη αείφυλλη βλάστηση, που έχει και αυτή υποστεί τις συνέπειες των ανθρωπογενών επιδράσεων, απαντάται στο νησί κυρίως µε τη µορφή µεµονοµένων ατόµων ή συστάδων, έτσι που στις περισσότερες περιπτώσεις έχουν εισχωρήσει σ’ αυτήν τα φρύγανα. Τα χαρακτηριστικά είδη της µακκίας βλάστησης στη Σύρα είναι οι αειθαλείς θάµνοι Juniperus phoenicea (αρευτιά), Pistacia lentiscus (σχίνος), Quercus coccifera (πουρνάρι), Rubus ulmifolius (βάτος), Ceratonia siliqua (κουντουριδιά), Olea europaea var. sylvestris (αγριελιά), καθώς και οι φυλλοβόλοι θάµνοι Anthyllis hermanniae (αλογοθύµαρο), Calicotome villosa (ασπάλαθος), Vitex agnus-castus (λυγαριά), Spartium junceum (σπάρτο), Colutea arborescens αγριοσυκαµνιά), Genista acanthoclada (αφάνα), Pyrus spinosa (αγριαχλαδιά) και Asparagus acutifolius (αγριοσπαράγγι). Η µακκία αυτή βλάστηση, σύµφωνα µε τα νεότερα δεδοµένα, αποτελεί διαµελισµένη διάπλαση της ένωσης Ceratonio-Rhamnion Oleoidis (Quezel & Barbero 1979, Papanicolaou & Sarlis 1991) (C: Quercetea ilicis, Ο: Pistacio-Rhamnetalia).
3. Οι διαπλάσεις των φρυγάνων, λόγω του µεσογειακού κλίµατος, το οποίο ευνοεί την ταχεία εξάπλωσή τους, κατέλαβαν µεγάλο τµήµα του νησιού, και ιδιαίτερα περιοχές χέρσες, απ’ όπου η µακκία εξαφανίστηκε από εκχερσώσεις, υπερβόσκηση, ξύλευση και άλλες ανθρωπογενείς επιδράσεις. Χαρακτηριστικά είδη των φρυγάνων, που απαντώνται στη Σύρα, είναι τα Cistus incanus (λαδανιά), C. salvifolius (λαδανιά), Ballota acetabulosa (λουµινιά), Phlomis fruticosa (αλισφακιά), Thymus capitatus (θυµάρι), Sarcopoterium spinosum (αστοιβή), Convolvulus oleifolius, Fumana thymifolia, Euphorbia acanthothamnos (φλόµος), Lavandula stoechas (αγριολεβάντα), Salvia verbenaca (φασκοµηλιά), Micromeria juliana (ύσσωπος), Satureja thymbra (θρούµπι) και Teucrium polium (στοµαχοβότανο), τα οποία συγκροτούν από φυτοκοινωνιολογική άποψη φυτοκοινωνίες της ένωσης Coridothymion Oberd. 54 (C: Cisto-Micromerietea Oberd. 54, Ο: Cisto-Micromerietalia, Oberd. 54), καθώς και διάφορες φάσεις αυτής, όπως τη φάση του Cistus incanus (λαδανιά), του Sarcopoterium spinosum (αστοιβή), του Thymus capitatus (θυµάρι) και του Phlomis fruticosa (αλισφακιά).
4. Οι διαπλάσεις των ζιζανίων, λόγω ευνοϊκών συνθηκών, παρουσιάζουν εκτεταµένη εξάπλωση στη Σύρα, όπου σχηµατίζουν ποικίλες φυτοκοινωνίες. Από το βιότοπο, όπου αναπτύσσονται, διακρίνουµε αυτές τις φυτοκοινωνίες των ζιζανίων σε φυτοκοινωνίες καλλιεργειών, οι οποίες υπάγονται από φυτοκοινωνιολογική άποψη στην κλάση Secalinetea Br.-Bl. 1951, και σε νιτρόφιλες φυτοκοινωνίες των περιοικιστικών χώρων, που υπάγονται στην κλάση Chenopodietea Br.-Bl. (1951) 1952. Ακόµα στα κράσπεδα κατά µήκος των αµαξιτών οδών, των αγροτικών δρόµων και των µονοπατιών αναπτύσσονται φυτοκοινωνίες ζιζανίων, που συγκροτούνται τόσο από νιτρόφιλα ζιζάνια όσο και από ζιζάνια καλλιεργειών.

Από τα ως τώρα αναφερθέντα διαπιστώνεται ότι η χλωρίδα και η βλάστηση της Σύρας έχουν υποστεί µέσα στο χρόνο σοβαρή υποβάθµιση. Οι έντονες ανθρωπογενείς επιδράσεις του παρελθόντος, πυρκαγιές, εκχερσώσεις, υπερβόσκηση, ξύλευση για οικιακές ανάγκες, η σύγχρονη άναρχη οικοπεδοποίηση και οικοδόμηση του νησιού, ο απρογραμμάτιστος θερινός τουρισμός, η θαλάσσια και χερσαία ρύπανση έχουν αφήσει εµφανή τα ίχνη τους. ‘Ολα τα παραπάνω, σε συνδυασµό µε τις δυσµενείς οικολογικές συνθήκες, ιδιαίτερα των ισχυρών ανέµων και του µικρού ύψους των ετήσιων βροχοπτώσεων, επέφεραν την αλλοίωση της χλωρίδας και της βλάστησης του νησιού, µε την καταστροφή ορισµένων βιοτόπων, τη µετατροπή των ξυλωδών φυτοκοινωνιών σε φυσιογνωµική µορφή νανώδη και αραιή και µε την έντονη διάβρωση, η οποία σε πολλές επικλινείς περιοχές φτάνει ως το σηµείο εµφάνισης του µητρικού πετρώµατος.

Φυτικά είδη κατάλληλα για φύτευση σε αλατούχα εδάφη

Οικολογική µορφή ανάπτυξης

Επιστηµονική ονοµασία  –  Κοινή ονοµασία   –    Χαρακτηριστικά

Π         Arundo donax               καλάµι            Ανθεκτικό στον άνεµο, κατάλληλο για ανεµοθραύστες

Θ         Atriplex halimus            αλιµιά            Ανθεκτική σε ξηρές περιοχές

Θ         Baccharis hallimifolia βάκχαρη          Ανθεκτική στα υδατοσταγονίδια της θάλασσας

Π         Carpobrotus acinaciformis      µπούζι             Ανθεκτική στα υδατοσταγονίδια της θάλασσας

Θ         Cassia marylandica     κάσσια             Ευαίσθητη στα υδατοσταγονίδια της θάλασσας

Θ         Coronilla sp.    κορονίλλα       Κατάλληλη για πετρώδεις επικλινείς θέσεις

Δ          Elaeagnus angustifolia            µοσχοϊτιά        Ανθεκτική στους ανέµους

Δ          Eucalyptus ερ.             ευκάλυπτος     Κατάλληλος για δενδροστοιχίες και προστασία καλλιεργειών ευαίσθητων στους ανέµους

Μ         Kochia trichophylla     κυπαρισσάκι    Απαιτητικό στις αρδεύσεις

Π         Mesembrianthemum sp.          µπούζι             Ανθεκτικό στα υδατοσταγονίδια της θάλασσας

Θ         Myoporum leatum       µυόπορο          Ανθεκτικό στα υδατοσταγονίδια της θάλασσας

Θ         Nerium oleander         πικροδάφνη     Κατάλληλη για συντήρηση εδαφών και ανθεκτική στα                                  υδατοσταγονίδια της θάλασσας

Δ          Pinus halepensis          πεύκο Κατάλληλο για άγονες και πετρώδεις περιοχές

Δ          Pinus pinea      κουκουναριά   Κατάλληλο για άγονες και πετρώδεις περιοχές

Θ         Pistacia lentiscus         σχίνος Κατάλληλος για συντήρηση εδαφών

Θ         Plumbago capensis      µολύβδαινα     Κατάλληλη για ξηρές και αιχµηρές θέσεις

Θ         Rhamnus alaternus      ράµνος             Ανθεκτικός στα υδατοσταγονίδια της θάλασσας

Δ          Tamarix parviflora       αλµυρίκι          Ανθεκτικό στα υδατοσταγονίδια της θάλασσας

Θ         Vitex agnus-castus      λυγαριά           Κατάλληλη για συντήρηση εδαφών

Δ          Zizyphus vulgaris        τζιτζιφιά          Πολύ ανθεκτική σε ξηρές περιοχές

Δ = δέντρο, Θ = θάµνος, Μ = µονοετές ποώδες φυτό, Π = πολυετές φυτό.

Η αποκατάσταση της φυτικής επικάλυψης του νησιού απαιτεί µακροχρόνια προοπτική και µεγάλες δαπάνες. Γι’ αυτό θα πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες για την πρόληψη ή τουλάχιστο τη µείωση των παραπέρα ζηµιών. Παρακάτω διατυπώνονται ορισµένες απόψεις, που, αν υιοθετηθούν και εφαρµοστούν, θα συµβάλουν όχι µόνο στην προστασία και στην ενίσχυση της χλωρίδας, της βλάστησης και του εδάφους της Σύρας, αλλά και γενικότερα στην οικολογική της αναβάθµιση.

1. Να φυτευτούν, σε διάφορες προσφερόµενες θέσεις, τα αυτόχθονα είδη pjnus halepensis (πεύκο) και Juniperus phoenicea (αρευτιά), για δηµιουργία θαµνώνων, µε γνώµονα όµως τη µη αλλοίωση του τοπίου. Να φυτευτούν, σε παράλιες θέσεις, τα είδη Pinus pinea (κουκουναριά), Tamarix sp. (αρµυρίκι), καθώς και άλλα είδη κατάλληλα για αλατούχα εδάφη και ανθεκτικά στα υδατοσταγονίδια της θάλασσας, ώστε να δηµιουργηθούν προστατευτικοί µανδύες και να συντηρηθούν τα παραλιακά εδάφη (πίν. 7).

2. Θέσεις µε δυσµενείς οικολογικές συνθήκες να αναθαµνωθούν µε ξηροφυτικά είδη της συριανής χλωρίδας, ιδιαίτερα µε φρύγανα, που τα περισσότερά τους είναι και µελισσοκοµικά φυτά, όπως Thymus capitatus (θυµάρι), Lavandula stoechas (αγριολεβάντα), Phlomis fruticosa (αλισφακιά), Teucrium divaricatum (δοντοχόρτι), Τ. polium (στοµαχοβότανο), Genista acanthoclada (αφάνα), Sarcopoterium spinosum (αστοιβή) και Satureja thymbra (θρούµπι). Έτσι θα εµπλουτιστούν και οι µελισσοβοσκές του νησιού προς όφελος της µελισσοκοµίας. Ακόµα να φυτευτούν διάφορα δέντρα και θάµνοι κατάλληλοι για παραθαλάσσιες περιοχές (πίν. 8).
3. Να ιδρυθούν επιτόπια φυτώρια (δηµοτικά, κοινοτικά) για παραγωγή άφθονου υλικού αναθαµνώσεων των παραπάνω ειδών της συριανής χλωρίδας, ιδιαίτερα εκείνων, σε πρώτη φάση, που πολλαπλασιάζονται αγενώς µε ριζώµατα, παραφυάδες και έχουν πλούσιο ριζικό σύστηµα, κατάλληλο για τη συγκράτηση των εδαφών.
4. Οι Δήµοι και οι Κοινότητες να δηµιουργήσουν δενδροστοιχίες, αλσύλια ή µικρούς κήπους, ανάλογα µε τους διαθέσιµους χώρους, και να συντηρήσουν αυτούς που υπάρχουν.
5. Να καλλωπιστούν µε πράσινο οι χώροι γύρω από τα σχολεία, τις παιδικές χαρές, τις εκκλησίες, τα διατηρητέα σπίτια και τα άλλα κτίσµατα, ακόµη να προστατευθούν, να συντηρηθούν και να αξιοποιηθούν τοποθεσίες µε ιστορική σηµασία, όπως η Χαλανδριανή µε την προϊστορική νεκρόπολη, το Καστρί µε τη µικρή ακρόπολη των πρωτοκυκλαδικών χρόνων, το Πλατύ Βουνί, ο όρµος των Γραµµάτων και τα Σπήλαια του Φερεκύδη. Βέβαια το νερό αποτελεί τον σοβαρότερο περιοριστικό παράγοντα ανάπτυξης των φυτών στο νησί. Γι’ αυτό θα πρέπει κάθε προσπάθεια δενδροφύτευσης ή αναθάµνωσης να έχει εξασφαλίσει νερό και περιποίηση για 2-3 χρόνια µετά τη φύτευση. Έτσι οι παραπάνω προσπάθειες καλό θα ήταν να πραγµατοποιηθούν τόσο από τη µεριά των κατοίκων του νησιού (σε κήπους, αυλές, πεζοδρόµια) όσο και από τους τοπικούς φορείς (Δήµους, Κοινότητες, Σχολεία κ.α.), µε βάση όµως κάποιο οργανωµένο σχέδιο και πρόγραµµα. Ακόµα κάτω από τις ξηροθερµικές συνθήκες του νησιού, µε τη χρησιµοποίηση ελάχιστου νερού, κυρίως κατά το πρώτο στάδιο εγκατάστασης, µπορούν και πρέπει να αναπτυχθούν οι καλλιέργειες των ειδών Ficus carica (συκιά), Prunus amugdalus var. sativa (αµυγδαλιά), Punica granatum (ροδιά), Vitis vinifera c.v. (αµπέλι), καθώς και των αρωµατικών, φαρµακευτικών και αρτυµατικών ειδών Artemisia absinthium (αψιθιά), Capparis sp. (κάππαρη), Chamomilla recutita (χαµοµήλι), Coriandrum sativum (κορίανδρος), Cuminum cyminum (κύµινο), Foeniculum vulgare (µάραθος), Jasminum grandiflorum (γιασεµί), Lavandula hybrida (λεβάντα), Mentha spicata (δυόσµος), Myrtus communis (µυρτιά), Ocimum basilicum (βασιλικός), Origanum dictamnus (δίκταµος), Ο. majorana (µαντζουράνα), Ο. onites (ρίγανη), Pelargonium roseum (αρµπαρόρριζα), Pimpinella anisum (γλυκάνισο), Ricinus communis (ρετσινολαδιά), Rosmarinus officinalis (δεντρολίβανο), Rubus s.p. (βάτος), Salvia s.p. (φασκόµηλο) και Styrax officinalis (αστύρακας).
6. Να προστατευτούν ορισµένοι βιότοποι, ιδιαίτερα παραλίες, µε αµµόφιλα φυτικά είδη, τα οποία θα εξαφανιστούν πλήρως, αν συνεχιστούν η ανεξέλεγκτη ανέγερση ξενοδοχείων και τουριστικών κέντρων, οι αµµοληψίες και οι καταπατήσεις τους από το πλήθος των λουοµένων.
7. Να προστατευτεί η πανίδα και ο θηραµατικός πλούτος του νησιού. Η Σύρα πάντοτε παρουσίαζε ιδιαίτερη σηµασία τόσο για τα αποδηµητικά όσο και για τα επιδηµητικά πουλιά, που είτε διαβιούσαν µόνιµα σ’ αυτή είτε κατέφευγαν για να αναζητήσουν την τροφή τους, να γεννήσουν τα αβγά τους ή να περάσουν τη χειµερινή περίοδο. Η πληροφορία της ίδρυσης στο νησί εκτροφείου θηραµατικών πουλιών µας βρίσκει απόλυτα σύµφωνους, γιατί το γεγονός αυτό αποτελεί ένα θετικό βήµα για την προστασία της ορνιθοπανίδας της Σύρας.
8. Να απαγορευτεί τουλάχιστο για 4-5 χρόνια η ελεύθερη βόσκηση των αιγοπροβάτων, και ακολούθως η βόσκηση να γίνεται µε ορθολογική διαχείριση για συντήρηση και αύξηση της παραγωγικότητας των οικοσυστηµάτων του νησιού και για εξασφάλιση της οικολογικής τους ισορροπίας.
9. Να θεσπιστούν και να τηρηθούν αυστηροί περιορισµοί στη δόµηση και οικοπεδοποίηση, ειδικότερα να γίνει ορθολογική χωρολογική κατανοµή των χρήσεων της γης σε συνδυασµό µε την αειφορική διαχείριση των ανανεώσιµων φυσικών πόρων και µε την εξασφάλιση της συναίνεσης όλων των κατοίκων του νησιού.
10. Να προστατευτεί ο χερσαίος και ιδιαίτερα ο θαλάσσιος χώρος γύρω από το νησί και µέσα στο λιµάνι της Ερµούπολης τόσο από τα οικιστικά απόβλητα όσο και από τα απόβλητα των πλοίων και των ναυπηγείων. Ακόµα να αποφευχθεί η ίδρυση στο µέλλον κάποιας βιομηχανίας κατά µήκος των ακτών του λιµανιού, που µε τα απόβλητά της θα µόλυνε ακόµα περισσότερο την περιοχή. Στο σηµείο αυτό θα µπορούσε να προταθεί και η ίδρυση ενός εργοστασίου βιολογικού καθαρισµού των λυµάτων της πόλης, που η λειτουργία του θα εξασφαλιζόταν µε τη χρησιµοποίηση της ηλιακής και της αιολικής ενέργειας.

Τέλος για την ευαισθητοποίηση του κοινού και των αρχών πάνω σε θέµατα προστασίας και ενίσχυσης των διαφόρων οικοσυστηµάτων του νησιού προτείνονται διάφορες εκδηλώσεις, όπως διαλέξεις, προβολές ταινιών, εκθέσεις, σεµινάρια, δηµόσιες συζητήσεις κ.ά. Ακόµα προτείνεται περιβαλλοντική εκπαίδευση σε όλες τις βαθµίδες της σχολικής εκπαίδευσης, δηµιουργία σχολικών κήπων, χρησιµοποίηση της νεολαίας σε αναθαµνωτικές εργασίες, σύµφωνα µε τις υποδείξεις των αρµοδίων, οργάνωση εκπαιδευτικής οικολογικής θερινής κατασκήνωσης και δηµιουργία ενός µικρού σύγχρονου Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, το οποίο θα µπορούσε να προσφέρει εκπαίδευση σε µαθητές, σπουδαστές και ενήλικες, αλλά και να αποτελέσει πόλο έλξης για τους επισκέπτες της Σύρας.

 

πηγή: Συριανά Γράμματα τ. 26-27, 1994